مسجد جامع قاین:

این مسجد بنایی است بسیار قدیمی و درنهایت شکوه و جلال که علاوه بر روحانیت معنوی دارای ظاهری دلچسب و فرح انگیز است.امروز با گذشت 1100سال همچنان این بنا بلندترین عمارت قاین می باشد.
درمورد بنای اولیه آن اختلاف نظر وجود دارد .استقرار یکی از پایه های مسجد بر روی آتشکده ساسانیان گویای تاریخ کهن آن است.اغلب مورخان وجهانگردان در بیان و معرفی شهر قاین به مسجدجامع صراحتا اشاراتی داشته اند.صوره الارض ابن حوقل (331ه ق)می نوسید:
قاین وسعت آن چند سرخس است و بناهای آن از گل ودارای قهندژ(کهندژ)است که خندقی درپیرامون دارد و مسجد جامع و دارالاماره در قهندژاست.
قاین شهری بزرگ و حصین است گرد شهر خندقی دارد و مسجد آدینه به شهر اندر است و آنجا که مقصوره است تاقی عظیم و بزرگ چنانکه در خراسان از آن بزرگتر ندیدیم و آن تاق نه در خور مسجداست و عمارت همه شهر به گنبد است .
از آنجایی که اصطخری مسجد جامع را در قهندژ(ارگ)قاین و در کنار دارالاماره دانسته در حالی که صد سال بعد ناصر خسرو و مسجد را در قسمت اماکن عمومی شهر توصیف می کند.احتمال دارد مسجد کنار دارالاماره در طی صد سال بر اثر زلزله ویران شده و مسجد جامع بعدی بر جای نیایشگاه ساسانی ساخته شده باشد.
از کتیبه های متعدد مسجد جامع می توان نتیجه گرفت که این بنا بارها بر اثر زلزله صدمه کلی دیده و مرمت شده است .
در یکی از کتیبه های ایوان بسال 796هجری قمری نوشته شده :این بنا به فرمان جمشید قارن از خاندان معروف قارن که در دوره امیر تیمور جهانگشا حاکم قاین و مدتی حاکم ساری و دامغان بود تعمیر ومرمت شد.
لوحه ای به خط رقاع در داخل رواق پنجم درضلع شمالی حیاط مسجد می باشد و تاریخ آن اول رجب سال 921است.مضمون کلی آن مربوط به زمان فرمانروایی امیر سلطانی است که در (919-921)هجری از سوی شاه اسماعیل صفوی در قاین به این مقام منصوب شد.
سنگ لوحی در سمت راست ورودی ایوان مسجد به ابعاد 120*50سانتی متر و با خط بسیار زیبای رقاع که شاه سلیمان صفوی امر به بازسازی مسجد داد بتاریخ 1080هجری قمری کرده است.
در کاوشهای شبستان شمالی به سال 1354ستونهای سنگی با درازاوپهنای یک متر در یک متر از سنگ و لاشه وملات وساروج کشف شده که پایه های کنونی بر روی آنها بنا گردیده وجود یک ستون چهار قلو در شبستان مشابه ستونهای مسجد جامع اصفهانی قدمتی از دوره سلجوقی را نشان می دهد که احتمالا دردوره تیموری تجدید بنا گردیده گمانه زنی در این محل به عمق 60سانتی متر وکشف قطعاتی از آجرو سفالهای سلجوقی نشان داد که مسجد در یک زلزله شدید خراب گردیده است .
بسیاری معتقدند از قلعه کوه تا دژ مرکزی شهر ومسجد جامع یک تونل زیر زمینی وجود داشته و مورد استفاده بوده.احتمال دارد این معبر با مسیر کاریز جعفر آباد یکی باشد که در نزدیکی قلعه کوه معبرش مجزا می گردد.اگر کاوشهای باستان شناسی انجام شود شاید بتوان بسیاری از شگفتی ها را شناسایی و معرفی نمود.
مسجد جامع دارای دومحراب است گرچه این مسجد جزو قدیم ترین مساجد ایرانی می باشد ولی محرابهای آن ربطی به تغییر قبله ازمسجد الاقصی به مکه ندارد احتمالا یا ناشی از اختلاف اهل سنت و تشیع در محاسبات قبله یابی بوده یا محراب انتهایی ایوان یک نیایشگاه باشد.
مسجد جامع قاین 2470متر مربع وسعت داشته که 1050متر مربع آن زیر بنای ایوان.شبستانها و حجره ها و1200متر مربع عرصه داخلی می باشد.حیاط مسجد محوطه ای به در ازای 33وپهنای 28متر است.در اطراف حیاط حجره هایی به عمق 2 متر قرار دارد از شاهکارهای معماری مسجد ایوان آن است که به طرز با شکوهی به زیبایی مسجد گوهر شاد با ارتفاع 18متر.عرض 11متر وطول 22متر ساخته شده است.قبلا دومناره در دوسمت ایوان به ارتفاع 5متر داشته که باعث زیبایی بیشتر مسجد می شدو تا قبل از ویرانی صدای موذن از آن بلند بود.سقف ایوان 4تاق و 3 گنبد دارد که به طرز زیبایی رنگ آمیزی و تزیین شده ومعرق کاریهایش بسیار ظریف و زیباست نقاشی های ایوان به شیوه اصفهانی بوده و در دوره صفویان انجام شده و درزمانهای بعد روی آنها را رنگ زده اند.
دو شبستان در دو سمت ایوان علاوه بر این که در فصل زمستان استفاده خوبی دارند برای جلوگیری از رانش دیوارهای اطراف ایوان تاثیر بسزایی دارند.
منبر چوبی بزرگ و نفیس مسجد مربوط به سال 1082هجری است که از چوب چنا رتوسط استاد محمد واعظی کاخکی به طرز ماهرانه ای ساخته شده کتیبه آن با خط مسخ بر روی آن منبت کاری است«عمل استاد محمد مقیم بن استادمحمد ولی بن استاد حسن علی کاخکی فی شهور سنه اثنان وثمانون بعدالالف»
در میان صحن مسجد پایابی مسقف جهت دسترسی به آب قنات جعفر آباد و به دستور صفشکن خان همزمان با حکومت شاه سلیمان صفوی احداث شد.این پایاب در 5/5متری عمق زمین دارای 20پله میباشد.کتیبه ای در حجره جنب پایاب جهت اطمینان خاطر به استفاده از آب قنات جعفر آباد در رابطه با وضو چنین نوشته شده:«چون مزرعه جعفرآباد در پی بازار واقع در بلده قاین چندین سال بایر بود در این ولاء اولاد استاد مرحمت پناه مغفوری میرزا عرب قاینی مالکان مزرعه مذکور آب را جاری کردند و شرط کردند که زراعت آنرا در بیرون شهر به جهت نفع خود نکنند و همه ساله آب آن متصل از در مسجد واقع د ربازار می گذشته باشد تا مومنان و مسلمانان که رجوع به مسجد و بازار داشته باشند از آب فایض بوده دعای پادشاه جمجماه ستاره ظل الهی می گفته باشدوثواب آن به روزگار مالکان برسد و خلاف کننده شرط مذکور به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار گردد.سنه 1046هجری قمری»
در میان صحن مسجد جهت تعیین ظهر شرعی قاین ساعت آفتابی توسط استاد توحیدی ساخته شده دو درب مسجدیکی به سوی بازار قدیمی در شرق با دری بزرگ و دیگری به سوی شمال(محل بازار فعلی ) باز میشود.
در سمت راست ورودی ایوان مسجد لوح نسبتا بزرگی بصورت عمودی در بدنه دیوار نصب شده و تاریخ آن محرم الحرام سال 1046هجری قمری است.مفاد کتیبه یک دستور العمل حکومتی درباره مالیات در 24خط می باشد.متن آن چنین است:«فرمان همایون شد آنکه چون پیوسته مکنون خاطر ماثر نواب همایون مانست که در زمان دولت ابد پیوند و عهد خلافت ارجمند آثار اخبارو احسان در میان طوایف انسان منشر گرددو عموم رعایا وکافه برایا ازمراحم بی دریغ خسروانه بهره مند بوده درکمال رفاهیت و آسودگی در دامن امان غنوده به دعا گویی دوام دولت روز و استدامت سلطنت ابد مقرون قیام نماید.بنا بر ترفیه حال رعایا در معامله سجقان ئیل با توجهات ووجوهات جماعت مذکوره ضمن رعایا فتوح ممالک محروسه سوای کاولیان ولولیان وسند ویان مشهور به خطیران و حسن بداللو وبغدادلووتوابع که مقرر است که از عهده مالیه خود بیرون آیند به قید همه ساله به تخفیف و تصدیق مقر فرمودیم وزیروکلانتر وعمال ومستاجر وهمه ساله سرکار قاین حسب المسطور مقرر دانسته از تاریخ مذکور یک دینار تنخواه من الوجوه به علت مالیه و حقوق دیوانی جماعت ضمن رعایا فتوح طلب ننموده مزاحمت نرسانند وجار نموده جمیع مردم را خبر سازند که مطلع گردند که مالیه شاق به تخفیف مقرر شده یک دینار به احدی ندهند و صورت حکم مذکور بر سنگ نقش نموده بر در مسجد وبقاع الخیر که منظور نظر خلایق بوده باشد نصب نمایند وتغییر کننده را مورد سخط و غضب شاهانه شناسند که ثواب آن روزگار فرخنده آثار عاید گردد.
و همه ساله داران ومستاجران وجوه مذکور را به شرح فوق عمل نموده از تاریخ ورود بر وجه اشرف یک دینار به علت مالیه وحقوق دیوانی جماعت ضمن متعلقه به رعیت خانه که به اجاره و همه ساله ایشان مقرر است باز یافت نکرده طلبی ننمایند و ازاجاره وهمه ساله خود برطرف دانند واگر از جماعت کاولیان و غیره که مالیه ایشان به تخفیف متغیر نشده احدی با مردشتبانی و غیره آن که به موجب ضمن به تخفیف مقرر است اشتغال نمایند به علت مالیه وحقوق دیوانی آن امور که به تخفیف مقرر است طلبی نکرده و آنچه به علت وکاولگیری و غیره که به تخفیف مقرر شده متوجه ایشان باشد.موافق حق وحساب باز یافت نمایند.وزارت رفعت پناه عزت ومعالی دستگاه آصفی جلالاخواجه بیگا وزیر خراسان چون مالیه جماعت ذیل رعایای رعیت خانه که به تخفیف مقرر نشده به تخفیف رسیده مشخص نمایند.
جماعت کاولیان و جماعت لولیان و جماعت سندویان مشهور به خطیران و جماعت حسن ابداللو ووجماعت بغداد لو وتوابع که از جمله رعیت خانه الکا مذکورچه مبلغ رسد جماعت ظهر است که به تخفیف مقرر شده و چه مبلغ رسد جماعت فوق است که می باید از عهده مالیه خود بیرون آیند و نسخه منقحه ورسدجمعی که به تخفیف مقرر است درست داشته بدفتر خانه همایون فرستد که مستوفیان عظام کرام دیوان اعلی بعد از عرض در دفاتر از این قرار عمل نمایندواگر تا ورود حکم اشرف مستاجر و همه ساله دار بررسد جمعی که به تخفیف مقرر شده در سجقان چیزی گرفته باشد نسخه آنرا به دفتر خانه همایون فرستد که از آن قرار جمع شده همه ساله حساب شود و به آنچه کسر نماید بعد از عرض عوض دهنده همه ساله دارومستاجر وجوه رعیت خانه الکاء مذکور از تاریخ صدور بر آنچه اشرف به شرح عمل نموده به علت رسد جمعی که به تخفیف مقرر شده طلبی ننمایند ورسد جمعی که به تخفیف مقرر نشده بر آنچه وزیر خراسان سازد وتصدیق وزیر گرفته به دیوان آورند .مستوفیان عظام رقم این عطبه در دفاتر خلود ثبت نموده و از شایبه تغییر و تبدیل مصون شناسد و آنچه به علت مالیه رسد جماعتی ظهر جمع باشد از دفتر اخراج نمایند و رسد جمعی که به تخفیف مقرر نشده از قرار آنچه وزیر خراسان مشخص سازد نسخه به دیوان فرستد . بعد از عرض در دفاتر عمل نمایند. در این باب قدغن دانند فی تاریخ محرم الحرام سنه 1046جماعت کهنه فروشان وکهنه چینان وجاعتایینه داران وریگ بندان وجماعت گاوگله بانان وچوپانان وجماعت ماماچکان وآسیابان و ساربانان وسورمالان و دشتبانان و ترک طیبان و حرامان ولش کشان و...
لوحه ای به خط رقاع در داخل رواق پنجم در ضلع شمالی حیاط مسجد می باشد و تاریخ آن اول رجب سال 921است. این کتیبه تا بحال خوانده نشده و برخی از واژه ها آسیب دیدهاست.
مضمون کلی آن مربوط به زمان فرمانروایی امیر سلطان (919-921)هجری قمری بر قاین بوده که از سوی شاه اسماعیل صفوی به این مقام منصوب شده بود.
مسجد جامع قاین به عنوان یک اثر مهم تاریخی و مذهبی و خصوصیات معماری با نبوغ به شماره 295در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است.لازم است از آسیبهای انسانی و طبیعی در امان بماند و طرح ساماندهی اطراف آن به اجرا در آید.

در اینجا چند اثر تاریخی و باستانی را معرفی می نماییم:

 مسجد جامع قاین :

موزه آب قاین :

 

 

 

 

 

 

 

مقبره بوذرجمهر قاینی :

 

 

قلعه کوه قاین :

ابوذر جمهر قايني:

حکیم ادیب ،فرزانه ،سیاستمدار و شاعر سده چهارم و ربع اول پنجم قمری است . تدبیر و خرد او موجب رشد ایران در عصر غزنویان ،و فکر صائب و قریحه ناطق او مبتکر فنون معانی و بیان بود . حکمت و تدبیر او موجب گردیده بود که نه ارباب سیاست ،خود را از او بی نیاز بدانند و نه اهل علم وادب . بدین دلیل سلطان محمدو غزنوی وپسرش سلطان مسعود غزنوی وی را به امارت آل ناصر منسوب نمودند . از تدبیر و اندیشه او برای رشد ایران در عصر خویش بهره بردند. ابو منصور در قاین به دنیا آمد و نسب او منصور یه از خاندان های شریف و بزگوار و معروف قاین بود . وی احتمالا برادر محمد بن ابراهیم قاینی از سیاستمداران غزنوی باشد که تا عصر بهرامشاه در قید حیات بود چناچه نظامی عروضی که خود از بزرگان و شعرا ء نیمه اول قرن ششم هجری است . اورا در ردیف عنصری ،عسجدی ،فرخی ،منوچهر دامغانی ،ابو حنیفه اسکافی ،ابوالفرج رونی و مسعود سعد سلمان ذکر نموده که هر یک مایه افتخار ایران و معرف ایرانیان به فضل و ادب در نزد عالم اند حتی نام ابوذر جمهر را بر چهار ادیب بزگوار اخیر مقدم داشته و بقاء ملوک آل ناصر را به او و امتالش نسبت داده اند . ثمالبی معاصر بوذر جمهر متوفای 425 هجری قمری در بیانش می نویسد L (ابو منصور قسیم بن ابراهیم القابی اللقب به بزرجمهر  شاعر مفلق ،مبدع بالساتین من شعرا ءالسلطان الاجل مسعود بن مسعود بن محمود الغزنوی دام الله تعالی ملکه
شاعری روشنگر  فماهر و مبتکری است که به دو زبان عربی و فارسی شهر می سراید . از شعرای در بار سلطان اجل سلطان محمود و مسعود غزنوی می باشد. آنگاه ابیاتی از سروده های وی را به زبان عربی در یتیمه  الدهر نقل کرده و مورد تحسین و تمجید قرار می دهد . و این دو بیت که در صنعت تازی و لغت حجازی آورده از نتایج طبع و نسایج خاطر او چنین نثل می کند .
ز اینک تبغی یسوء الصنیع                                 ثناء جمیلا مسوقا الیکا
و تغل قبل الضیوف الیدین                                  کانک تغسل منهم یدیکا
محمد بن عوقی تذکره نگار دیگری از سده ششم درباره منزلت او گفته است : ((در نوبت آل ناصر ریاض عمارت ،وبساتین فضل بدو ناظر بوده ودیده آمل ارباب هنر به وی ناظر ،در صدف طبع او به هر دو بیان مقبول است و غریز فکر بکر اودر هر دو لغت منقول ))
مورخ دوران آل ناصری رضا قلی خان هدایت درباره بوذر رجمهر نوشته است ))وی از امرای سلطان محمود غزنوی (387-421) بوده ،به تازی و فارسی اشعار دلکش مشتمل بر مضامین خویش می داشته ))آقای دکتر مظاهر مصف در ذیل سخن هدایت می نویسد : ((نام و نصب او چنانکه در لباب الباب و تتمه الیتیمه آمده است ابونصر ،بوذر جمهر قسیم بن ابراهیم القاینی است))شمس قیس رازی در بخش ابتکارات و نوآوری های شعرای گذشته و تحولاتی که در ادب پارسی ایجاد نموده اند از بوذر جمهر قیسمی و امثال ایشان احداث  کرده اند)). ذیح الله صفا نویسنده تاریخ ادبیات ایران می گوید ((منظور از قیسمی ،همان قسیم بن ابراهیم القاینی است که وی در علم عروض استاد بوده و مبتکر و در این زمینه نوآوریهایی داشته است))نویسنده نامه دانشوران خراسان می گوید : (ابومنصور قسیم بن ابراهیم در کار امارت لشکر محمود غزنوی وپسرش بود  شعر گفته است) علامه محمد بن عبدوالوهاب قزوینی ابوذر جمهر را از پیشکسوتان علم نقد شعر و عروض و قوافی دانسته . از اشعار فارسی اوست:
فضل و ادب در نزد ملل عالم اند حتی نام ابوذر جمهر را بر چهار ادیب بزگوار اخیر مقدم داشته و بقاء ملوک آل ناصر را به او و امثالش نسبت داده اند . ثعالبی معاصر بوذر جمهر متوفای 425 هجری قمری در بیانش می نویسد ((ابومنصور قسیم بن ابراهیم القاینی اللقب به بزرجمهر شاعر مفلق ،مبدع باللساتین من شعراءالسلطان الاجل مسعود بن محمود الغزنوی دام الله تعالی ملکه
شاعری روشنگر ،ماهر و مبتکری است که به دو زبان عربی و فارسی شعر می سراید  از شعرای دربار سلطان اجل سلطان محمود و مسعود غزنوی می باشد . آنگاه ابیاتی از سروده های وی را زبان عربی در یتیمه الدهر نقل کرده و مورد تحسین و تمجید قرار می دهد . واین دو بیت که در صنعت تازی و لغت حجازی آورده از نتایج طبع و نسایج خاطر او چنین نقل می کند .
رایتک تبغی الصنیع                                                  ثناء حمیلا مسوقاالیکا
و تغسل قبل الضیوف الیدین                                    کانک تغسل منهم یدیکا
محمد بن عوفی تذکره نگار دیگری از سده ششم درباره منزلت  او گفته است .(در نوبت آل ناصر ریاض عمارت ،ویساتین فضل بدو ناظر بوده و دیده امل ارباب هنر به وی ناظر ،در صدف طبع او به بیان مقبول است و غزیر فکر بکر او در هر دو لغت منقول )مورخ دوران آل ناصری قلی خان هدایت درباره بوذر جمهر نوشته است (وی از امرای سلطان محمود غزنوی (387-421)بوده ،به تازی و فارسی اشعار دلکش مشتمل بر مضامین خویش می داشته )اقای دکتر مظاهر مصف در ذیل سخن هدایت می نویسد :(نام ونص2ب  اوچنانکه در لباب الباب و تتمه الیتیمه آمده است ابومنصور ،بوذر جمهر چنین یادنمود ه: (بحور مستحدث که عروضیان عجم ، چون بهرامی سرخسی و بوذر جمهر قیسی و امثال ایشان احداث کرده اند ...). ذبح الله صفا نویسنده تاریخ ادبیات ایران می گوید :منظور از قیسمی ،همان قیسم بن ابراهیم القاینی است که وی در علم عروض استاد بوده و مبتکر و در این زمینه نوآوریها یی داشته است )
نویسنده نامه دانشوران خراسان می گوید (ابومنصور قسیم بن ابراهیم در کار امارت لشکر محمود غزنوی و پسرش بود . شعر نیز می گفته است.).علامه محمد بن عبدوالوهاب قزوینی ابوذر جمهر را از پیشکسوتان علم نقد شعر و عروض و قوافی دانسته . از اشعار فارسی اوست :
آن پسته سر گشاده را ببین                                       آورده به دست بر به صد ناز
چونان که دهان ماهی خرد                                         آنگه کند ز تشنگی باز
در میان سرای آن مهتر                                              که همه فخر ما به خدمت اوست
دیگ روئین آب پنداری                                                دیده عاشقت در دل اوست
جهان آن طلعت سلطان اعظم                                         نگار اندر نگار اندر نگار است
ز نعل مرکباتش شرق تا غرب                                       غبار اندر غبار اندر غبار است
ز لاله کوه را وز گل چمن را                                            نثار اندر نثار انر نثار است
نمونه ای از شعر حکیم بوذر جمهر به زبان تازی
لقد حال دون الورد برد مطاول                                 کان سعود اغیبت فی مناحس
و حجب فی الثلج الربیع  و حسنه                              کما اکان فی بیض ،فراخ الطواوس
سرمایی طولانی بین گل فاصله انداخته گویا کیاهان در پرده پنهان شده اند.بهار با زیبا یش در میان برفها پو شیده ماند آنچنان که جوجه طاووسها ،در میان تخم خویش  واین بیت را به صورت دلنشین در هجو مشرکان سروده:
بخلتم فود المشرکان لو                                                     انهم قذور کم کیلا تمسهم النار
شما بخل ورزید در حالی که مشرکان دوست دارند، در بدن شما بوده بدین سبب از آتش سوزان رهایی یابند. یعنی وقتی که مشرکان چنین حالتی را داشته باشند داخل شکم مومنان اند و مومنان به آتش سوزانده نخواهند شد.
بوذرجمهر قاینی در فلسفه وحکمت و طب و ریاضیات و سایر فنون معمول دست داشته و یا حداقل بی اطلاع نبوده است.لقب
بوذر جمهر شاید قرینه ای بر این ادعا باشد.آقای سعیدزاده نویسنده کتاب تاریخ قاین معتقد است که کتاب تعبیر خواب و حکمت متعلق به همین بزرجمهر قاینی است.این ادعا قابل اثبات نیست زیرا ثعالبی که هم عصر وی بوده نامی از آثار او نبرده.ذکر جمیل این شاعر بزرگ در کتاب المعجم تالیف شمس الدین محمد بن قیس رازی آمده است÷.